بنای ایلخانی
درباره بنا یا کاروانسرای ایلخانی
بنای ایلخانی یکی از آثار ارزشمند موجود در مجموعه بیستون است؛ بر روی بقایا و دیوارهای باقیمانده از کاخ خسرو و در دوره ایلخانان، کاروانسرایی بنا شده که به کاروانسرای ایلخانی موسوم است؛ به عبارتی بنای ناتمام کاخ خسرو تا عصر ایلخانی بدون استفاده مانده بوده، تنها در این دوره است که با ساخت و ساز دوباره، سازه‌ای با کاربری متفاوت ایجاد می‌شود که امروزه ما آن را به نام کاروانسرای ایلخانی می‌شناسیم.
این بهره بری از پی و اساس سازه‌های نیمه تمام ساسانی در دوره‌های دیگر تاریخی، از سویی قابل توجه بودن این سازه‌ها و از دیگر سوی اهمیت تاریخی منطقه را آشکار می‌سازد.
بنایی نیمه تمام در محدوده میراث جهانی بیستون یافت شده است که بر اساس پژوهش‌های باستان شناسان، متعلق به دوره ساسانی بوده و به دستور خسروپرویز ساخته شده است؛ امروزه نیز قسمت‌های برجای مانده از این بنا، به نام کاخ خسرو معروف و مشهور گشته‌اند؛ تا اینکه در دوره ایلخانان یعنی قرن‌های هفتم و هشتم هجری و با استفاده از مصالح بومی و نیز با استفاده از مصالح برجای مانده از کاخ خسرو و دیگر بناهای ساسانی ساخته می‌شود و مورد استفاده مردم زمانه، کاروانیان و مسافران قرار می‌گیرد.
طرح، نقشه، سبک معماری و روش ساخت این سازه ایلخانی و مصالح استفاده شده در آن مثل آجرهای زینتی، نوع و شکل طاق‌ها و سفال‌های کشف شده در آن و بسیاری نشانه‌های دیگر، حکایت از آن دارد که کاروانسرای ایلخانی به کمک مصالح، با توجه به نقشه و در همان مکان کاخ خسرو ساسانی ساخته شده است.
هرچند برخی از پژوهندگان در حوزه تاریخ ایران باستان و کارشناسان معماری باستانی بر این باور هستند که این سازه «چاپارخانه»، یا به بیان امروزی پست خانه‌ای بوده است که در عصر ایلخانی ساخته شده و از آن برای نقل و انتقال وسایل، مرسولات و فرمان‌های حکومتی به دیگر مناطق استفاده می‌شده است.
کاروانسرای ایلخانی، طبق نشانه‌هایی چون فروریختگی سقف آن و بر اساس نظر کارشناسان، به احتمال فراوان در یک دوره از تاریخ، دچار زلزله‌ای شدید شده است، که در اثر این زلزله، کاربری آن برای مدت زمانی متوقف شده و سپس تغییر کاربری داده است.
این سازه در دوره تیموری با ساخت و ساز بسیار ضعیف و با معماری ناهنرمندانه‌ای تعمیر شده و دوباره مورد استفاده قرار گرفته است؛ تحقیقات انسان شناسی تاریخی نشان می‌دهند که مرمت در دوره تیموری، به دست معماران محلی و برای اسکان موقت عشایر و کوچ روهایی صورت گرفته است که گویا متعلق به طبقه فرودست اقتصادی و مردمان کم درآمد بوده‌اند.
کاروانسرا و بنای ایلخانی واقع در کاخ خسرو، طولی بیش از هشتاد و پنج متر و عرضی بیش از هشتاد متر دارد و با لاشه سنگ، آجر و ملات، بر شالوده و نقشه اصلی برجای مانده از بنای ساسانی خسرو ساخته شده است.
این بنا دارای یک ورودی بزرگ در ضلع شرقی و بعد از آن دارای یک راهرو با مساحتی پانزده متری است که این راهرو به حیاطی مرکزی می‌رسد، این حیاط بزرگ در پیرامون خود، شصت و چهار اتاق و ایوان‌هایی متعدد دارد.
اتاق‌ها کم و بیش یک شکل و مستطیلی هستند، در مرکز حیاط نیز سازه‌ای مربعی با مساحت بیش از هشتاد متر وجود دارد که دارای قسمتی محراب مانند و رو به قبله است و این نشان از معماری دوره ایلخانی - اسلامی داشته و شکل نیم دایره‌ای این محراب حاکی از آن است که این بنای مرکزی در حکم مسجد یا نمازخانه‌ای برای کاروانسرای ایلخانی بوده است.
بنای ایلخانی کجاست؟
بنای ایلخانی در مجموعه تاریخی، باستانی و ثبت جهانی شده بیستون قرار دارد که یکی از مجموعه‌ها و موزه‌های تاریخی و پر ارزش در ایران و سرتاسر جهان است.
مجموعه بیستون با تمام مکان‌ها، آثار و جاذبه‌های گردشگری خود در دامنه کوه بیستون، در جوار شهر کنونی بیستون و بر مسیر اصلی بزرگراه همدان به کرمانشاه واقع شده است، بنابراین دسترسی به این مجموعه و میراث بی‌همتا به نسبت آسان است و در موقعیت به نسبت نزدیکی از بسیاری مراکز شهری و مراکز استانی در سرتاسر کشور قرار گرفته است.
فاصله و زمان مورد نیاز برای رسیدن به مجموعه بیستون و بازدید از این جاذبه از برخی از مهم‌ترین نقاط شهری به شرح زیر است:
- فاصله کاروانسرای ایلخانی از شهر هرسین سی کیلومتر و سی دقیقه است.
- فاصله کاروانسرای ایلخانی از شهر کرمانشاه سی و پنج کیلومتر و سی و پنج دقیقه است.
- فاصله کاروانسرای ایلخانی از شهر تهران چهارصد و شصت کیلومتر و شش ساعت است.
- فاصله کاروانسرای ایلخانی از شهر همدان صد و پنجاه کیلومتر و دو ساعت و بیست دقیقه است.
بنای ایلخانی مربوط به چه زمانی است؟
بنای ایلخانی، چنان که از نام آن برمی‌آید متعلق به دوره‌ی ایلخانی بوده و بنایی است که بر باقیمانده یکی از سازه‌های ساسانی در بیستون ساخته شده است.
دوره موسوم به ایلخانی یا ایلخانان یا ایلخانیان نام سلسله‌ای سپسین از مغولان بود که بعد از فتح ایران از سال ۶۵۴ تا ۷۵۶ هجری (نیمه‌ی قرن ۱۳ تا قرن ۱۴ میلادی) و در حدود ۱۰۰ سال بر ایران حکمرانی داشته‌اند.
ساخت کاروانسرا یا بنای ایلخانی با توجه به معماری و نوع مصالح و سبک آن و نیز با توجه به تاریخ‌ها و تذکره‌ها به احتمال زیاد مربوط به سال‌های میانی دوره ایلخانی بوده است و قدمت این جاذبه تاریخی دست کم به ۷۰۰ سال پیش از امروز می‌رسد.
گالری تصاویر بنای ایلخانی
