مجموعه بیستون

در سی کیلومتری شهرستان کرمانشاه و ورودی شهر بیستون، مجموعه‌ای تاریخی – باستانی و طبیعی – کوهستانی، ابهتی نمادین برای دیرینه‌گی استان کرمانشاه است.

از بخش باستانی این مجموعه، سیزده یادمان برجسته، به همراه سنگ نبشته بیستون در چهارده تیرماه ۱۳۸۴خورشیدی (پنجم جولای ۲۰۰۵ میلادی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.

همچنین مجموعه بیستون ۲۸ یادمان ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران دارد؛ این مجموعه بنا بر شواهد تاریخی و جغرافیایی، یکی از مهم‌ترین مناطقی است که پیشینه اجتماع‌های کهنسال انسانی را در خود جای داده است.

کشفیات باستان‌ شناسی یافت شده در بیستون، بیانگر زیست نسل‌های پی‌ در پی انسان‌ها از روزگاران کهن، تا امروز است.

کوه بیستون و آثار باقی‌ مانده در مجموعه بیستون، یکی از دستاویزهای ویژه، در شکل‌ گیری ابتدایی جوامع بشری است؛ در روزگاران کهن گروهی از انسان‌ها، کوه بیستون را مقدس می‌دانسته‌اند و آثار بر جای مانده در غارهای اطراف بیستون نشان از پیشینه زندگی جمعی در دوران پارینه‌ سنگی و پیش‌ پارینه‌ سنگی دارد.

غارهایی چون غار مرتاریک، غار مرآفتاب، غار شکارچیان؛ که هر کدام از آن‌ها محل کاوش‌های باستان‌ شناسی و زمین‌ شناسی زیادی بوده و اطلاعات بسیار با ارزشی را از سبک زندگی مردمان قدیم به ما می‌دهند.

تقدس کوه بیستون، آب‌ و هوای مناسب، اقلیم سرسبز، نزدیکی به میان‌ رودان (بین‌ النهرین)؛ از جمله عواملی بوده‌اند که بیستون و کرمانشاه را تبدیل به چهار راهی تاریخی – تجاری کرده‌اند؛ پروفسور هایز لوشای (Hayes Lüshey) در کتاب «حفریات بیستون» درباره این منطقه آورده است: «بیستون از ازمنه بسیار قدیم ناحیه بابل و منطقه اکباتان یعنی همدان را بکدیگر مربوط کرده است و در سلسله‌های متعدد کوه‌های زاگرس که از شمال شرقی به جنوب غربی ایران کشیده شده، تنها موضع سهل‌ العبور به شمار می‌آید.در عهد باستان این منطقه «Zagroy Pylea» یعنی دروازه‌های زاگرس نامیده می‌شد».

بیستون، نه تنها محل تاج‌ گذاری و حکومت بسیاری از پادشاهان ایرانی، در روزگار درخشانی و اوج تمدن ایران بوده است، بلکه به واسطه جاده قدیم ابریشم که از دریای مدیترانه آغاز می‌شد و پس از گذشتن از میان‌ رودان و عبور از زاگرس از طریق همدان، تهران، مشهد و افغانستان تا آسیای شرقی می‌رسید؛ راه پیشرفت و ارتباط بسیاری از تمدن‌ها و امپراتوری‌های دیگر هم، از بیستون و کرمانشاه می‌گذشته است.

در مجموعه تاریخی و میراث باستانی بیستون، تعداد بسیار زیادی از جاذبه‌ها، نقش‌ برجسته‌ها، اماکن و سازه‌های تاریخی و گردشگری گرد آمده‌اند. کوتاه و چکیده به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

• مجموعه‌ای از غارهای قدیمی و باستانی که به کهن‌ترین خانه‌های انسان معروف هستند و در دامنه‌های بیستون و دیگر مناطق نزدیک به بیستون واقع شده‌اند؛ غارهای شکارچیان، غار مردودر، مرتاریک، مرآفتاب و غار مرخر از جمله این غارهای باستانی هستند.
• تپه باستانی موسوم به تپه‌ نادری که قدمت آن به دست‌ کم پنج‌ هزار سال پیش می‌رسد و در دوره افشاری نیز قلعه‌ای به نام قلعه ‌نادری در این محل بنا شده که بقایای آن قابل دیدن ست.
• نیایشگاه مادی؛ در مجموعه بیستون نیایشگاهی وجود دارد که مربوط به دوران ماد است؛ این نیایشگاه دو راهرو دارد که این راهروها، صُفه (غرفه مانندی در داخل اتاق یا مسجد که جای نشستن چند تن باشد، فرهنگ عمید) و جایگاه اصلی نیایش را به دو بخش تقسيم كرده‌اند. ابتداي پله‌های سنگی و در انتهای مسیر اصلی، نیایشگاه مادی، به شكل اتاقی در میانه صخره‌های بیستون قرار دارد
• دژ یا قلعه مادی؛ یکی ديگر از مکان‌های تاریخی در بیستون، که نزدیک به نیایشگاه مادی قرار دارد و از جهت قدمت ‌زمانی، معماری و نوع مصالح همانند نیایشگاه مادی است. این دژ، سازه‌اي دفاعی و متعلق به دوران ماد بوده که نسبت به عصر خود، از سازه‌ها و تأسیسات زیر بنایی بسیار مستحکم و پیش‌رفته‌ای برخوردار بوده است؛ به گفته برخی تاریخ‌ نویسان، داریوش بزرگ هخامنشی در قضیه گئوماته‌ مغ و شورشیان، از این دژ، برای شکست آنان بهره برده است.
• نقش‌ برجسته داریوش اول؛ این کتیبه که متعلق به شاه شاهان، داریوش اول هخامنشی است از ارزنده‌ترین سرمایه‌های باستانی در بیستون و ایران است؛ این نقش‌ برجسته در دامنه کوه بیستون و در مقابل سراب معروف آن قرار دارد. این یادمان به فرمان داریوش بزرگ، حدود دو هزار و پانصد و سی و پنج سال پیش از این، بر پیکره کوه بیستون، در نزدیکی کرمانشاه، بالای یک فرورفتگی تنگه‌ مانند و در ارتفاع ۶۶ متری نگاشته شده است. این یادمان نمادی از بزرگی و جنگ‌ آوری داریوش‌شاه است. در این نقش‌ برجسته شمایلی از داریوش با تاج کنگره‌ داری بر سر و نیز تصویرهای شورشیان، کئوماته‌ مغ، وینده‌ فره‌ نه و گئو بروه برای همیشه جاودانه گشته‌اند. ‌نوشته‌های این کتیبه، با سه تحریر؛ خط میخی و زبان ایلامی، خط میخی و زبان بابلی و خط میخی و زبان فارسی باستان نوشته شده‌ است و پس از معرفی داریوش شاه به شرح پیروزی‌های او بر سکون‌ خا، شاه سکاها، می‌پردازد.
• نقش‌ برجسته هرکول؛ این تندیس از قدمت طولانی و ارزش باستان‌ شناسی زیادی برخوردار است؛ نقش‌ برجسته هرکول در نزدیکی کتیبه داریوش و در کناره جاده قدیمی همدان – کرمانشاه قرار گرفته؛ پیکره‌ای که برهنه و به صورت لمیده حجاری شده‌ است؛ این پیکره که نام هرکول را به خود گرفته است، نمادی از نیرومندی و در عین‌حال سمبلی از راحتی و کرختی است. هرکول، پهلوان نامی اسطوره‌ای یونان باستان، پسر زئوس، خدای خدایان یونانی است؛ پوست شیر، تیروکمان، گرز مخصوص و برگ درخت زیتون از نشانه‌های خاص هرکول بوده که در نقش‌ برجسته بیستون هم تصویر شده‌اند. کتیبه‌ای به خط یونانی پشت‌ نقش هرکول، در هفت سطر آمده است که به معرفی هرکول پرداخته، جشن پیروزی او را توصیف می‌کند. قدمت مجسمه هرکول به حدود صد و پنجاه سال پیش از میلاد برمی‌گردد، روزگاری که سپاهیان ایران و یونان، به رهبری مهرداد اشکانی و دیمیتریوس اول رو در روی هم جنگیده‌اند.
• نقش‌ برجسته مهرداد دوم؛ از جمله نقوش برجسته باستانی در مجموعه بیستون، منسوب به مهرداد دوم، پادشاه مقتدر اشکانی است. این پادشاه به مدت سی‌ و پنج سال، امپراطوری اشکانیان را به اوج رونق و شکوفایی رساند. نقش‌ برجسته مهرداد دوم، قدیمی‌ترین نقش‌ برجسته اشکانی است و صد سال پیش از میلاد حجاری شده است. در این نقش‌ برجسته، علاوه بر شمایل مهرداد و چهار ساتراپ (والی، حاکم، استاندار، فرهنگ عمید) محلی، کتیبه‌ای به خط و زبان یونانی نوشته شده است که به معرفی اشخاص و شرح حوادث آن روزگار می‌پردازد. موضوع این گردهمایی در حقیقت واگذاری و تایید قدرت و حکمرانی یک ایالت به یکی از بزرگان است. شوربختانه بخش مهمی از کتیبه در زمان صفوی، در قرن دوازده هجری از بین رفته تا جایی برای نوشتن وقف‌ نامه شیخ علی‌ خان زنگنه باز شود.
• نقش‌ برجسته گودرز دوم؛ این نگاره در همان صخره‌ای حک شده که نقش‌ برجسته مهرداد دوم قرار دارد. نقش‌ برجسته‌ای وسیع که در دوره اشکانیان و به افتخار پیروزی گودرز دوم بر مهرداد ایجاد شده است. مهرداد شاهزاده‌ای اشکانی دست‌ پرورده دربار رومیان بود و سودای طغیان در سر داشت. نقش‌ برجسته گودرز دوم شامل سه سلحشور زره‌ پوش است که نقش مهرداد در میان دو سلحشور دیگر حجاری شده است. علاوه‌ بر شمایل گودرز و تصویر پیروزی او بر مهرداد، کتیبه‌ای نیز در این نقش‌ برجسته به زبان و خط یونانی نوشته‌اند که به معرفی گودرز و شرح ماجرا می‌پردازد.
• نقش‌ برجسته بلاش؛ در نزدیکی نقش‌ برجسته گودرز دوم، نگاره‌ای تمام‌ رخ از بَلاش، شاه اشکانی همراه با زیورآلاتي مثل گردنبند و کمربند تصویر شده است. در اين يادمان بلاش اشكاني با ریشی توپی، سبیلی تاب‌ داده و گیسوانی بلند و مجعد که تزیین شده‌اند، دیده می‌شود. بلاش در این تصویر پیاله‌ای در دست چپ و آتشدانی در دست راست دارد. بر بدنه آتشدان کتیبه‌ای در نه سطر به خط پهلوی نوشته شده که به معرفی بلاش و اجداد او می‌پردازد. در طرفین بلاش نیز دو شمایل دیگر نقش زده‌اند که گویی در حال حرکت به سمت بلاش هستند. برخی از باستان‌ شناسان این صحنه را متعلق به آداب یک نیایش می‌دانند که در دوره اشکانیان از رایج‌ترین موضوعات برای حجاری نقش‌ برجسته‌ها بوده است.
• بقایای شهر پارتی؛ در بیستون، محوطه‌ای بزرگ با باقی‌مانده دیوارها و سفال‌هایی وجود دارد که منسوب به دوره اشکانی است. این بقایا متعلق به یک شهر یا قلعه اشکانی است و نخستین‌ بار به دست یک گروه آلمانی پیدا و کاوش شده است. قسمتی از این شهر پارتی در دوره اسلامی تخریب و برای ایجاد گورستان استفاده شده است.
• پرستشگاه پارتی؛ این عبادتگاه در مجاورت نقش بَلاش و در شمال نقش‌ برجسته داریوش اول قرار دارد. نیایشگاهی مربوط به دوره اشکانی که تنها دو سکوی بزرگ و ده پله سنگی از آن برجای مانده است؛ این دو هشتی را، پله‌هایی کنده شده در دل کوه به هم وصل می‌کنند. آتشدانی سنگی که در دل یکی ازسکوها قرار دارد، پرستشگاه بودن این مکان را تایید می‌کند.
• فرهاد تراش بیستون (فرائ‌ تاش)؛ دیواره سنگی و تراشیده بزرگی در دل بیستون است که مردم آن را به فرهاد نسبت می‌دهند. در دامنه این دیواره یک سکوی خاکی و در جلو سکو دیواری به طول صد و پنجاه متر و ارتفاع چهار و نیم متر ساخته شده است. مصالح دیوار شامل بلوک‌های تراشیده سنگی همراه با لاشه‌ سنگ و ملات گچ است. برخی چون ارنست امیل هرتسفلد (1879- 1948 /Ernst Emil Herzfeld) باستان‌ شناس آلمانی، آن را از آثار دوره داریوش اول هخامنشی می‌دانند که برای متن وصیت‌ نامه داریوش مهیا شده است. هایز لوشای (Lushey) ایران – شرق‌ شناس آلمانی در کتاب «حفریات بیستون» این دیواره را متعلق به دوره خسروپرویز و برای نوشتن یک واقعیت تاریخی مهم ارزیابی می‌کند.
• کاخ خسرو؛ بنایی نیمه‌ تمام مربوط به دوران ساسانی که رو به‌ روی فرهاد تراش قرار دارد به نام کاخ خسرو مشهور است؛ این بنا شامل دو قسمت مستقل از هم است و این دو بخش توسط یک درگاهی به هم مرتبط می‌شوند. بخش شرقی بنای اصلی و بخش غربی به عنوان حیاط خلوت استفاده می‌شده است. جنس سنگ‌های بنا با توجه به اشکال حجاری شده بر آن‌ها، از جنس همان سنگ‌های آناهیتا، پل خسرو و پل بیستون است. ناتمامی این بنا همچون فرهاد تراش، آن‌ها را به دوران خسرو پرویز یعنی ساسانی سپسین پیوسته می‌دارد.
• سد ساسانی؛ دیواره‌ای در امتداد رود گاماسیاب است که بیش از هزار متر طول دارد و حدود نصف آن از عرض رودخانه و برای بند آوردن آب می‌گذرد؛ ضلع شمالی سد ساسانی به پل خسرو رسیده و سمت دیگر آن تا روستای «چم‌ بطان» امتداد دارد. کاوشگران آلمانی در دهه شصت میلادی دو پشت‌ بند سنگی یافتند که سد بودن این سازه را می‌پذیرد. گویی پل خسرو قسمتی از تأسیسات این سد عظیم بوده و در کنار حصارها و شکارگاه‌ها، مجموعه سد ساسانی را تشکیل می‌داده‌اند.
• پل بیستون؛ در قسمت شرقی بیستون و بر رودخانه دینور واقع شده است؛ این پل در سر راه قدیم کرمانشاه به صحنه قرار گرفته و با نام‌های دیگری از جمله شاه‌ عباسی، کهنه، صفوی، دینور آب و نادر آباد نیز معروف شده است. پل بیستون نزدیک به صد و پنجاه متر طول و بیش از هفت‌ و نیم متر عرض دارد. دارای پنج دهانه با طاق‌های مشابه است و تنها دهانه چهارم، طاقی دیگر گونه دارد و معماری کاملی شامل آب‌ شکن و پشتبند دارد.
• پل خسرو؛ در دو کیلومتری بیستون، بر سر راه تخت‌ شیرین و روستای سرماج و بر روی رودخانه گاماسیاب ساخته شده است. پل خسرو بیش از صد و پنجاه متر طول دارد و با ده پایه و نه دهانه ساخته شده است. در واقع پل خسرو بخشی از تأسیسات سد ساسانی بوده و همانند «پل والرین» ساسانی در شوشتر عمل می‌کند. بلوک‌های سنگی استفاده شده در پل خسرو، مانند سازه‌های دیگر ساسانی، منقش به نقش‌های حجاری شده است. پل خسرو نیز متعلق به اواخر دوره ساسانی بوده، همچون بسیاری از بناهای این دوره ناتمام مانده است و در دوره‌های بعدی تکمیل شده یا تغییر کرده‌اند.
• از دیگر جاذبه‌های مجموعه میراث بیستون، می‌توان به سنگ‌های تراش‌خورده دوره ساسانی و بقایای دیوار ساسانی در کناره گاماسیاب اشاره نمود؛ سنگ‌های تراش‌خورده، قعطه‌ سنگ‌های بزرگی هستند که به صورت پراکنده و در محوطه‌ای به طول هفت کیلومتر بر جای مانده‌اند؛ جنس بیشتر آن‌ها از سنگ آهک و فرم آن‌ها مکعب مستطیل و مربع است. این سنگ‌های حجاری شده با نقش‌هایی مربوط به دوران ساسانی این گستره را به موزه‌ای طبیعی تبدیل کرده‌اند. در کناره سمت راست گاماسیاب و در زمین‌های جنوب بیستون نیز، بقایای دیواری از دوره ساسانی دیده می‌شود که با پنج متر عرض و در جهت‌های شمال به جنوب امتداد دارد. این دیوار با سنگ و ملات گچ ساخته شده و نمای آن با ردیف‌هایی از بلوک‌های سنگی ایجاد شده است. امروزه بیش از هزار متر از این دیواره در کنار گاماسیاب قابل دیدن است. گویا برای ساختن «پل‌ چهر» از سنگ‌های این دیواره استفاده شده است.
• از دیگر بناهای سپسین در مجموعه بیستون، کاروان‌ سرای ایلخانی، بنای ایلخانی، کتیبه شیخ علیخان زنگنه و کاروانسرای عباسی است. کاروانسرای ایلخانی را در دوره مغول و بر بقایای کاخ ناتمام ساسانی ساخته‌اند. در دوره ساسانی کاخ خسرو را ناتمام گذاشته‌اند و تنها دیوارهای پیرامونش را ساخته‌اند، بعدها کاروانسرای ایلخانی را در این محل احداث کرده‌اند. البته برخی کارشناسان این بنا را نه کاروانسرا که چاپارخانه‌ای ایلخانی می‌دانند. بنای ایلخانی نیز در کناره گاماسیاب و بر بقایای دیوار ساسانی ساخته شده است. این بنا یک تالار و سه ایوان جانبی و سیزده اتاق دارد. طرح بنای ایلخانی شبیه به تخت سلیمان و رصد خانه مراغه است. باستان‌ شناسان آلمانی بنای ایلخانی را کاخ شکار سلطان محمد خدابنده می‌دانند که از شاهان مقتدر و آبادگر دوره ایلخانی بوده است. کتیبه شیخ علیخان زنگنه بر روی نقش‌ برجسته مهرداد دوم و گودرز دوم، در دامنه بیستون ایجاد شده است و شرح وقف‌نامه‌ای است که به دستور شیخ علیخان زنگنه کنده‌ کاری شده است. کاروانسرای شاه‌ عباسی یا کاروان‌ سرای بیستون در مقابل فرهاد تراش و بر سر راه کرمانشاه به همدان بنا شده است. مساحتی بیش از شش هزار متر مربع دارد و به فرم چهار ایوانی و به سبک کاروان‌ سراهای صفوی ساخته شده است. طبق کتیبه‌ای در سر این بنا، در دوره شاه سلیمان و به دستور شیخ علیخان زنگنه حاکم وقت کرمانشاه احداث گشته است. کاروانسرای شاه‌ عباسی بیستون با چهار برج، در چهار گوشه از آن شناخته و معروف شده است، چهار برج هشت ضلعی که هر یک نما و شکل متفاوت از دیگری دارند.

در پایان و در مورد مجموعه و میراث جهانی بیستون، باید به سراب بیستون و جاده شاهی نیز اشاراتی نمود؛ اگر به نقل از هرتسفلد ایران را دروازه آسیا بدانیم، یکی از مکان‌های ارزشمند دراین دروازه، سراب بیستون و کناره‌های آن است. شرایط اقلیمی و آب و هوای مناسب سراب بیستون، آن را از دوره پارینه‌ سنگی تا به امروز محلی برای زندگی و مکانی برای استقرار مردمان در دوره‌های مختلف تاریخی قرار داده است. یادگارهای گوناگون تاریخی در پیرامون سراب بیستون و غار طبیعی شکارچیان، آن را یکی از زیباترین و پرجاذبه‌ترین سراب‌های ایران کرده است. جاده شاهی نیز مهم‌ترین جاده تاریخی است که بابل باستان را به اکباتان متصل می‌کرده است. جاده‌ای پر رفت و آمد که در دوران ارزشمند تاریخی نقش ایفا کرده و سرزمین‌های غربی را از محور میان‌ رودان به سرزمین‌های شرقی متصل می‌کرده است. ارزش این جاده تا جایی است که اسکندر از آن عبور کرده و به دیدن نقش‌ برجسته داریوش اول نشسته است. جاده شاهی معبر اصلی صادرات در دوره اشکانیان بوده و از این راه کتیرا و جگن و فرش ایرانی را به دورترین نقاط روم می‌برده‌اند.