عمارت خسرو

سفرنامه نویسان و تجار دوران مختلف وقتی از نزهتگاه شیرین دیدار کرده‌اند، توصیف و تجربه‌شان از این کاخ حیرت گونه بوده است؛ چنانکه در میان سرزمین‌های آسیای غربی پیش از اسلام، این کاخ و حریم باغستانی آن را پردیسی این جهانی دانسته‌اند.

کاخ خسرو یا به تعبیر امروزی همان قصر شیرین، در مسیر راهی تجاری و پر اهمیت در تاریخ و نیز در مجاورت یکی از پر آب‌ترین رود روزگاران یعنی الوند بنا شده است.

ارزش این راه و رود در تاریخ و زمانه خود بسیار بوده است؛ این اهمیت زمانی به روشنی درک ‌می‌شود که به یاد آوریم زمانه ساخت این سازه به بیش از یک ‌هزار و پانصد سال پیش می‌رسد!

اینک، در این روزگار، شهر قصرشیرین سر بر جنوبگان ویرانه‌ای نهاده است که روزگاری دور قصر خسرو و آشیانه بانویش شیرین بوده و حال در خواب فراموشی فرو رفته است؛ از آن همه باغ و پردیسان، نخل و انارستان، به گفته «سر پرسی مولس ورث سایکس» ( Sir Percy Molesworth Sykes/ ۱۸۶۷- ۱۹۴۵) ژنرال، نویسنده و جغرافیدان انگلیسی «چیزی افزون از ریشه‌های درختان که دست حسرت از خاک برآورده‌اند و چیزی بیش‌تر از دیوارهای مخروبه نمانده است»؛ تتمه و ته مانده‌ای از شکوه و وقار زیست جهانی که اگر گوش هوش بر خاک تفته‌اش نهی، خرام خانومانه شیرین را وقتی گیسو در یال پریشان شبدیز غوطه ‌می‌داد خواهی شنید.

تاریخ نگاران یونانی – غربی مثل ‌سایکس، باغ و بوستان‌هایی را که خانه خسرو و شیرین را به ‌برکشیده بودند، با زبانی از سر حیرت و ستایش توصیف‌کرده‌اند و از عجیب‌ترین مکان‌های روزگار خود دانسته‌اند؛ خانه باغی گسترده و گشوده بر انواع حیوانات اهلی و نااهلی؛ آمیزه‌ای از همسایگی نبات و انسان و حیوان، «عمارت خسرو یا کاخ خسرو در قصرشیرین در سمت غربی دامنه‌های زاگرس واقع و تاریخش از آغاز سده هفتم میلادی است. کاخ نامبرده در پارکی که محیط آن شش هزار متر می‌باشد بنا شده است. در بعضی جاها ایوانش هنوز نمودار است و آن شش متر و نیم ارتفاع دارد» (سایکس، پرسی. ۱۳۰۹. تاریخ ایران. ترجمه سید محمد تقی فخرداعی گیلانی. چاپ سوم. انگلستان).

کاخ شیرین روی سکو – پایه‌ای به ‌بلندای حدود هشت ‌متر بنا شده و تالاری مستطیلی با سقفی از طاق آجری در ضلع شرقی دارد؛ در انتهای قصر و در ضلع جنوبی، بر اساس نقشه‌ای که اهل فن کشیده‌اند، اتاقی بزرگ با سقف گنبدی در حیاطی مستطیلی است؛ این قسمت که از طرح سازه اصلی بیرون زده است گویا محل بار عام بوده و در روزهایی خاص از سال، راه ورود مردم عادی به درون دستگاه خسرو پرویز، برای دادخواهی، عرض عریضه‌ها، شکایات، کمک و… بوده است.

قصر خسرو شیرین در باغستانی بزرگ و با طولی بیش از سیصد و چهل ‌متر و عرضی بیش از یکصد و هفتاد متر بنا شده است.

در ضلع شرقی عمارت، دو ردیف پلکان وجود دارد که منتهی به ایوانی بزرگ است که بی‌گمان در طبقه دوم کاخ بوده است.

از این ایوان، دالانی (دهلیزی، کولیدوری) جدا شده و تا انتهای کاخ امتداد دارد و دو سوی آن به تعدادی اتاق راه دارد.

وسط ساختمان کاخ، سرسرایی با بیست ‌و چهار ستون آجری – سنگی ساخته‌اند که راه ورود به اتاق مخصوص خسرو بوده است؛ این اتاق بزرگ‌ترین اتاق عمارت و نقطه مرکزی آن است، به تعبیر امروزی این اتاق دفتر کار و رسیدگی به امور پادشاه بوده است.

این اتاق بر خلاف تمام اتاق‌های دیگر قصر که سقف گنبدی دارند و همچون نمونه‌های دیگر مثل تخت جمشید، سقف چوبی با تزیینات هنرمندانه داشته است.

این بنای تاریخی، علاوه بر حیاط اصلی دو حیاط دیگر دارد؛ یکی حیاط انتها که مربوط به بار عام خسرو بوده و دیگر حیاط در بیرون‌ از ضلع شمالی قرار گرفته که مجموعه چند اتاق و در اصل ساختمانی جدا از قصر است؛ گمان اینکه در بسیاری از متون، کاخ‌ خسرو معروف به دو بنای ساسانی است وجود همین ساختمان و حیاط جدا از هم است.